Reflectie

Lieve Willemijn,

Ik had laatst een discussie met een collega over de zin en onzin van reflecteren door studenten op hun eigen handelen in het kader van de latere beroepsuitoefening. Haar tegenargumenten waren dat je nooit kon voorspellen waar een individuele student terecht zou komen en dat er een gevaar was dat de docent zich de rol van therapeut aanmat (niet geremd door enige kennis). Toch denk ik dat het nadenken over wat je wil en of dat bij je past nooit verkeerd kan zijn. Hoe kijk jij hier tegenaan?

Groet, M.

Beste M,

In het onderwijs wordt over het algemeen de opvatting breed gedragen dat het goed is of zelfs noodzakelijk dat studenten leren reflecteren. Reflecteren is een vaardigheid, waarbij men leert nadenken over zijn/haar functioneren met als doel om dit te verbeteren. Idealiter is het een middel om richting te geven aan het eigen actieve leerproces als professional. Aangezien reflectie een belangrijke rol zou kunnen spelen bij zowel de competentieontwikkeling als de studieloopbaanbegeleiding, is het in de afgelopen 10 jaar massaal ingevoerd in het (beroeps)onderwijs. Schrijnend is echter, dat de effectiviteit van reflectie onderwijs wetenschappelijk nauwelijks is aangetoond. De weinige studies die positieve effecten laten zien zijn doorgaans kleinschalige, kwalitatieve en minder goed gecontroleerde onderzoeken, die zich vooral beperken tot opleidingen in de gezondheidszorg. Hierbij zijn er aanwijzingen dat reflecteren het diepgaand betekenisvol leren van studenten zou bevorderen m.n. in betekenisvolle praktijksituaties. De positief veronderstelde waarde van reflectie in het zelfevaluatieproces, professioneel handelen en de patiëntenzorg is vooralsnog niet aangetoond.

Hoewel hard bewijs ontbreekt dat reflectie in het onderwijs leidt tot meer competente beroepsbeoefenaren, is het te voorbarig om te concluderen dat reflectie onzin is en/of risico’s met zich meebrengt. Wel kan geconcludeerd worden dat het reflectie onderwijs beter kan, want dikwijls zijn de veelgehoorde ontevredenheid en weerstand gerelateerd aan tekortkomingen in het reflectie onderwijs. Zo gaan opleidingen er onterecht van uit dat studenten al kunnen reflecteren, waardoor het studenten niet duidelijk is wat reflectie is, hoe ze het zouden moeten doen, en ze het ervaren als opschrijven wat men eigenlijk al weet. Daarnaast laat de kwaliteit van de begeleiding dikwijls te wensen over. In tegenstelling tot supervisie, is er in het onderwijs vaak geen begeleiding bij reflectie of slechts enige begeleiding door docenten die hiervoor niet opgeleid zijn.

Onderzoek toont echter aan dat de reflectieve vaardigheid wel degelijk aangeleerd kan worden, mits er voldoende aandacht is voor een stapsgewijze didactiek en voor deskundige begeleiding bij het leren van reflecteren. Als aan die voorwaarde wordt voldaan, kan reflectie de persoonlijke ontwikkeling van de studenten bevorderen. Door hen diepgaand te laten nadenken over vragen als ‘Hoe weet ik wat ik weet’ en ‘Welke waarden hang ik aan’ ontwikkelen zij een verhaal over zichzelf, waardoor zij beter in staat zijn keuzes te maken bij hen passen.

Geraadpleegde bronnen:

1. Tom Luken (2011). Zin en onzin van reflectie. Supervisie en coaching 28 (4), 153-166.
2. Karen Mann, Jill Gordon, Anna MacLeod (2009). Reflection and reflective practice in health professions education: a systematic review. Advances in Health Sciences Education 14(4), 595-621.