Bos, J.C. (Jaap)

Niet van echt te onderscheiden

‘De weg van de wetenschap leidt naar de waarheid’, heb ik iemand eens horen zeggen. Als dat waar zou zijn, waar zouden we dan ongeveer zitten op die weg? Halverwege? Of zouden we er al bijna zijn? En wanneer weet je eigenlijk dat je ‘er bent’? Die vragen maken hoop ik duidelijk dat het uitgangspunt verkeerd is. Nog afgezien van de religieuze connotatie, miskent deze gedachte dat de kracht van wetenschap nu juist schuilt in het feit dat je iets niet weet. Het is het lef om niet alleen bestaande kennis in twijfel te trekken, maar ook aan je eigen kennis te twijfelen, waarmee de wetenschapper zich onderscheidt van de gelovige, het is dat wat Madame Curie onderscheidt van mevrouw Blavatsky, Einstein van Paus Johannes Paulus II, darwinisme van creationisme.

We herformuleren ons uitgangspunt: De weg van religie luidt naar de waarheid, de weg van wetenschap naar de twijfel. Wat er gebeurt wanneer die twee wegen per ongeluk toch dezelfde bestemming hebben zie je wanneer je ‘pseudowetenschap’ onder de loep neemt, wetenschap die propageert wetenschap te bedrijven, maar eigenlijk aan religie doet. Ze stelt onze kennis fundamenteel ter discussie en presenteert een radicaal nieuw gezichtspunt, maar dan blijkt dat dat nieuwe gezichtspunt zelf niet ter discussie kan worden gesteld.

Men heeft Freud en zijn volgelingen verweten ‘pseudowetenschap’ te hebben bedreven, omdat zij niet bereid waren kritiek op de psychoanalyse serieus te nemen. Over dat verwijt kan worden geredetwist, maar dat zal ik hier niet doen, ik zal hier de aandacht vestigen op een ander ‘geval’, namelijk dat van de Russische onderzoeker Immanuel Velikovsky (1895-1979), over wie Michael Gordin een prachtig boek heeft geschreven, The Pseudoscience Wars (verschenen in 2012 bij de University of Chicago Press).

Velikovsky (toevallig een oud-leerling van Freud) ontwikkelde in de jaren veertig van de 20e eeuw een theorie over hoe de aarde in botsing zou zijn geweest met de planeet Venus, en hoe die catastrofe, die voor allerlei verschijnselen zou hebben gezorgd, in oude teksten terug te vinden zou zijn (denk aan Bijbelteksten als het verhaal over de zondvloed, en andere mythische bronnen). Hij leverde er ook een astrologische theorie bij, compleet met berekeningen gebaseerd op de beweging van planeten, enzovoorts.

Het boek daarover is getiteld Worlds in Collision, het verscheen in de jaren ’50 en werd een enorm verkoopsucces. En nu komt het interessante: wetenschappers van allerlei kunne verzetten zich massaal tegen deze ‘crackpot scientist’, maar dat verzet wakkerde de belangstelling voor het fenomeen Velikovsky alleen maar aan! Niet hij, maar zij, waren (in de ogen van het publiek, en zelfs van sommige collega’s) de ‘verliezers’, want zij bedreven ‘oude wetenschap’, hij was de ‘vernieuwer’, de paradigm shifter.

Het knappe van dit boek over Velikovsky is dat het de tegenstelling tussen wetenschap en pseudowetenschap niet beschrijft in ‘finalistische termen’, niet alsof het al bij voorbaat vast stond wie zou winnen, maar juist als een strijd waarover geen eindoordeel geveld kan worden. Pseudowetenschap is niet wat uit het wetenschappelijke bedrijf moet worden gedreven, concludeert Gordin, het is de schaduw van datzelfde bedrijf dat zich met behulp van demarcatiecriteria probeert te onderscheiden. Laten we dat wat vaker aan onze studenten vertellen, in de hoop dat we ze nog beter leren twijfelen!

Jaap Bos is werkzaam als universitair docent bij de leerstoelgroep Algemene Sociale Wetenschappen en Teaching Fellow 2013-2015 van de Universiteit Utrecht.